Баян Жұматаева, Орталық мемлекеттік
ғылыми-техникалық құжаттама архивінің директоры

2025 жыл – адамзат тарих үшін атаулы жыл болып тұр. Сұрапыл соғыстың Жеңісіне – 80 жыл!!!
Бұрынғы Кеңес Одағының халықтары мен олардың біртұтас Армиясы ерлік пен қайсарлық танытып, Отанының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күресте адам сенгісіз қиындықтарды жеңіп, Жеңіске жетті.
Жеңіс өте ауыр және шығынды болып келді. Соғыс отында 27 миллионға жуық адам қаза тапты. Халықтың асыл ерлері мен қыздары Отан үшін қыршын өмірлерін қиды. Бүгінгі бейбіт өмір сүріп жүргенімізге шексіз алғыс айтудамыз!
Осы айтулы мерекеге дайындық және мерекелеу кезінде іс-шараларда жасөспірімдер мен жасөспірімдерге азаматтық-патриоттық тәрбие беру ерекше өзекті бола түсуде.
Біздің міндетіміз – жас ұрпаққа сол терең патриоттық сезім мен Отанға деген шынайы сүйіспеншілік сезімін сақтау және жеткізу, Жеңіске апарар ұлы да қиын жолды ұмытпау, адамгершілік жетістігі мен рухының қайратының ұлылығын жоғалтпау.
Ұлы Отан соғысы тақырыбы адамдарды толғандыруда және ескі жан жараларды ұмыттырмауда. Елімізде соғыс ізі қалмаған бірде-бір отбасы жоқ. Бұл соғыстың қасіреті қайталанбауы үшін ұмытуға хақымыз жоқ. Бүгінгі бейбіт өмір сүруіміз үшін қаза тапқан солдаттарды ұмытуға хақымыз жоқ. Біз бәрін есте сақтауымыз керек.
Архивтер де басқа әлеуметтік институттармен бірге тең білім беру және жастарды тәрбиелеуде: патриоттық сананы қалыптастыруда мектептер, кітапханалар, мұражайлар, мәдениет ошақтары үлкен рөл атқарады.
Біздің Орталық мемлекеттік ғылыми-техникалық құжаттама архивінің қорларында 1943 жылдың 12 қантарында шыққан «Қазақ халқының майдандағы үлдарына хат» деген керемет құжат сақталуда.
Қазақ елінің түкпір түкпір аймақтарына майдандағы балаларына жазған хатында: «Қазақ халқының ұлдары! Біздің балаларымыз, ерлеріміз және ағаларымыз! Осы хатты әрқайсыңыз өз туғандарыңыздан алған хаттай көріп оқыңыздар, өйткені бұл хатты бұдан бірнеше жүз жылдар бүрын өзінің бостандығы үшін күресте бірнеше қиыншылықты басынан өткізген Қазақ халқы жазып отыр....
Үлдар мен бауырлар! Қазір қазақ халқының жүрегінде жаудан қорқыныш, аяныш жоқ, тек қана жауға қарсы жігер бар, сондықтан жауды аямаңдар. Сіздердің қолдарыңнан шыққан оққа қан құмар жауыздар өз қанына түншықсын!...
...
Жауынгер! Ағаларынды, жылаған әйелдер мен балаларды босатып алуға асығындар! Фашистерден Отынымызды тез арылтуға асығындар!
Өлімге қарсы тұрудан қорықпандар! Жауынгерлерге өлім жоқ! Біз жеңуіміз керек, біз жеңеміз!
Жасасын Ленин-Сталиндік халықтардың достығы!
Жасасын айбынды Қызыл Армия!
Жасасын Жеңіске бастайтын үлы көсеміміз Сталин!» - деп майдандағы ұлдарына рух беру үшін жолдаған қазақ халқының тілегі, Жеңіске деген үміті мен сенімі.

Орталық мемлекеттік ғылыми-техникалық құжаттама архивінің Анықтамалық-ақпараттық қорынан

Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 80 жылдығы – тек тарихи дата ғана емес, ұрпақтар сабақтастығының, ерлік пен бірліктің символы.
Бұл соғыс бізге бейбіт өмірдің, тұрақтылық пен ынтымақтың қаншалықты маңызды екенін тағы бір рет еске салады. Қазақстандықтардың осы соғыстағы үлесі зор болды: 1,5 миллионнан астам азамат майданға аттанып, соның жартысынан көбі оралмады. Бүгінгі таңда біз сол ерлікті ұмытпауымыз керек.
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік ғылыми-техникалық құжаттама архивінің жеке тектік қорлар құрамында Ұлы Отан соғысына (1941-1945 ж.ж.) қатысқан ғалымдардың көптеген соғыс кезенінің құжаттары бар:
Атшабаров Бақия Атшабарұлы (1919–2010). (188 қор ) медицина ғылымдарының докторы, профессор - 1942 жылдың тамызынан бастап Ұлы Отан соғысы майдандарында (Калинин, Солтүстік-Батыс, 1-Балтық, 1-Белорус майдандары). 1946 жылы шілдеде демобилизацияланған. Аға дәрігер – танк және атқыштар полктері медициналық қызметінің бастығы, медициналық қызмет майоры. Азат етілген Беларусь, Прибалтика, Польша, Германия. Марапаттары: «Әскери еңбегі үшін» медалі (1944), екі Қызыл Жұлдыз ордені (1944, 1945), «Варшаваны азат еткені үшін» (1945), «Берлинді алғаны үшін» (1945), «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін» медальдары. (1945), 2-дәрежелі Отан соғысы ордені (1985).
Балмұханов Сайым Балуанұлы (1922–2014). (148 қор) онколог, медицина ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҒА академигі, Қазақ ҚСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері - 1943 жылдың шілдесінен Ұлы Отан соғысы майдандарында болды. 1946 жылы сәуірде демобилизацияланған. 4-Украина және 3-Беларусь майдандарында медициналық рота командирі, әскери бөлімдердің аға дәрігері. Сиваштан өтуге, Севастополь мен Кенигсбергті азат етуге қатысты.
Екі Қызыл Жұлдыз (1944, 1945), екі Отан соғысы, 2-дәрежелі (1945) ордендерімен марапатталған.
Гуляевский Петр Трофимович (1906–1982). ( 66 қор ) Қазақ ҚСР-не еңбек сіңірген құрылысшы - 1945 жылы сәуірде неміс әскери өнеркәсібі зауыттарының өнеркәсіптік жабдықтарын бөлшектеу бойынша арнайы тапсырманы орындау үшін белсенді армия қатарына жұмылдырылды. Ұлы Отан соғысы аяқталғаннан кейін Германиядағы кеңестік әскери басқаруға жіберіліп, онда 1948 жылдың қазан айына дейін болды. Наградалары: Қызыл Жұлдыз ордені (1945), «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін» медальдары (1945).
Деев Аркадий Константинович (1916–2002). (95 қор) Қазақ ҚСР-не еңбек сіңірген құрылысшы - 1941 жылдың қарашасынан 1945 жылдың тамызына дейін Ұлы Отан соғысы майдандарында ұрыстарға қатысқан. Инженерлік әскерлердің инженер-лейтенанты, технигі болып қызмет етті. Мәскеуде қорғаныс құрылыстарын салуда жұмыс істеді.
Мәжитов Шәкен Мәжитұлы (1924–1984). (130 қор) заң ғылымдарының кандидаты - Поляк бірінші армиясының лейтенанты.
Марапаттары: «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін» (1946), «Варшаваны азат еткені үшін» (1946), «Берлинді алғаны үшін» (1946), Поляк Халық Республикасының «Бостандық және бостандық үшін» (1946), «Варшава үшін» (1980), «Берлин шайқасына қатысқаны үшін» (1980), «Грюнвальд» белгісі (1980), «Кощюшко» (1979) белгісі.
Халида Есенғұлқызы Маманова (1918–1977). (190 қор) медицина ғылымдарының докторы, профессор 1942 жылғы наурыздан 1945 жылғы желтоқсанға дейін Екінші дүниежүзілік соғыс майдандарында (Оңтүстік-Батыс, Сталинград, 4-Украина, 3-Белорус, 1- және 2-Украин майдандары). Украинаны, Қырымды, Польшаны, Чехословакияны, Германияны, Австрияны азат етуге қатысты. 821-ші аэродромдық қызмет батальонының дәрігерлік амбулаториясының меңгерушісі, содан кейін 24-авиациялық базалық өңірдің бас гинекологы болған. Бастапқыда әскери атағы болмай соғысты медицина қызметінің капитаны шенімен аяқтаған. Марапаттары: «Сталинградты қорғағаны үшін» медалі (1942), Қызыл Жұлдыз ордені (1945), «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін» медалі (1945).
Мариковский Павел Юстинович (1912–2008). (113 қор) биология ғылымдарының докторы, профессор, жазушы - 1941 жылдың тамызынан Ұлы Отан соғысы майдандарында болған. 1946 жылы қазанда демобилизацияланған. Жапониямен соғыста 1-Қиыр Шығыс майданының вирустар зертханасының меңгерушісі болды. Медициналық қызмет майоры. Марапаттары: Қызыл Жұлдыз ордені (1945), «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін» медальдары. (1945), «Жапонияны жеңгені үшін» (1945), 2-дәрежелі Отан соғысы ордендері (1985).
Нұғманов Сәкен Нұғманұлы (1918–1980). (179 қор) медицина ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ ҚСР-не еңбек сіңірген дәрігер) - 1941 жылғы қарашадан Ұлы Отан соғысы майдандарында шайқастарға қатысқан. 1947 жылғы сәуірде демобилизацияланған. Медицина қызметінің гвардиялық капитаны, 3-ші дәрежелі әскери дәрігер. Полктің аға дәрігері, медициналық рота командирі, Оңтүстік-Батыс және 1-Украина майдандары бөлімшесінің эпидемиологы болып қызмет атқарған. Румыния, Венгрия, Чехословакия, Германия, Австрия мемлекеттерін азат етуге қатысқан. Марапаттары: Қызыл Жұлдыз ордені (1945), «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін» медалі (1945).
Позднухов Леонид Григорьевич (1913-1988). (77 қор) онколог, медицина ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ ҚСР-не еңбек сіңірген дәрігер - Ұлы Отан соғысы жылдарында - 44-ші Чубовская Қызыл Тулы атқыштар дивизиясының (Балтық майданы) 78-дәрігерлік батальоны медициналық қызметінің капитаны, хирург-дәрігері.
Марапаттары: «Қызыл Жұлдыз» ордені (1944), «Жауынгерлік еңбегі үшін» (1943), «Ленинградты қорғағаны үшін» (1943), «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін» медальдары (1946).
Росляков Виктор Васильевич (1913–1984). (71 қор) Қазақ ҚСР-не еңбек сіңірген гидротехник - 1941 жылы тамызда әскерге шақырылды. 1941 жылдың тамызынан 1944 жылдың қазан айына дейін Забайкалье майданы әскерлерінде әскери борышын өтеді. Марапаттары: «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін» медалі (1945).

Қазақ ҚСР-не еңбек сіңірген дәрігер, медицина ғылымының кандидаты Рубилина Элеонора Эмильевнаның жеке тектік қорында (74 қор) майдандағы жан жары Александр Ермолаевич Ивановпен хат алмасуы бар.
Майданнан келген бұл хаттарда олардың нәзік қарым-қатынасы, туған жерге деген сүйіспеншілігі, халқына деген сүйіспеншілігі, бір-біріне деген махаббаты бейнеленген. Бұл хаттарды оқу - фашистік басқыншыларға қарсы сұрапыл күрес кезеңіне уақыт ағымына сүңгумен бірдей. Ол үшбұрыш майданнан келген хаттарда да Жеңіске деген сенім, халықтардың тату-тәтті өмір сүруіне деген сенім болған.

ОМҒТҚА, 74 қор, 1 тіз., 8 іс, 1, 3 бет.




ОМҒТҚА, 74 қор, 1 тіз., 8 іс, 2 бет.




ОМҒТҚА, 74 қор, 1 тіз., 8 іс, 4 бет.

Соғыстың алғашқы күндерінен Қазақстан майдан арсеналына айналып, майдан мен тылды қару-жарақпен, оқ-дәрімен, азық-түлікпен қамтамасыз етуші аймақ болды. Қазақстандықтар партизандық қозғылысқа белсене қатысты. Толық емес мәліметтерге қарағанда Украинаның партизандық құрамалары мен отрядтарында 1500, Ленинград облысында 220-дан астам қазақ жігіттері соғысқан. Белоруссияның әр түрлі аудандарында әрекет еткен 65 партизандық бригадалар мен шоғырларда 1500-ден аса қазақстандықтар болған. Партизан қозғалысына қатысқан даңқты қазақ жігіттері: Ғ.Ахмедьяров, Ғ.Омаров, В.Шарудов, Қ.Қайсенов, Ә.Шәріпов, Ә.Жангелдин, Ж.Саин, Н.Көшекпаев т.б. есімдері бүгінде зор құрметке ие болды.
Фашистік Германияны жеңуде Кеңес халықтары шексіз ерлік танытты. Оның ішінде тек орыс халқы ғана емес, одақтағы барлық республикалар атсалысты. Қазір орыстар жеңістің бәрін өздері алып бергендей етіп көрсетіп отыр. Соғыс кезінде он оқтың тоғызы Қазақстанда жасалғаны, қазақтың да шешуші рөл атқарған халықтар қатарында екенін көрсетеді.
Қазақстан халқы танкілер, самолеттер, сонымен қатар тұтас эскадрилья құрастыру үшін қаражат жинады. Қазақстандықтардың майдан мұқтажы үшін өз еріктерімен өткізген қаражаты 4700 миллион сомды кұрады. Бұдан басқа, майданға 2,5 миллионға жуық жылы киімдер, 1600 вагон сыйлықтар жөнелтілді.
Сонымен қатар, Қазақстанға ғылыми және шығармашылық ұжымдар эвакуацияландырылды. Алматыға Мәскеу және Ленинград киностудиялары, 20-ға жуық ғылыми мекемелер және аттары әлемге әйгілі И.П.Вернадский, В.А.Обручев, А.М.Панкратова, А.А.Скочинский, т.б. сияқты академик-ғалымдар көшірілді.
Ұлы Отан соғысы – адамзат тарихындағы ең ірі әрі қасіретті кезеңдердің бірі. 1941 жылғы 22 маусымда фашистік Германияның Кеңес Одағына басып кіруімен басталған бұл соғыс миллиондаған адамның өмірін жалмап, мыңдаған қалалар мен ауылдарды қиратты. Соғыс әр отбасының тағдырына әсер етіп, тұтас ұрпақтың өмірін өзгертті.
Біздің ата-әжелеріміздің ерліктері мен жанқиярлықтары, олардың өз Отанына деген шексіз сүйіспеншіліктері Қазақстанның бүгінгі ұрпағы үшін мақтан тұтарлық үлгі ғана емес, бұл – бірнеше ұрпақты байланыстыратын қоғамның рухани дамуы мен ұлттық қайта өрлеуінің жоғары адамгершілік негізі деп ойлаймын.
Соғыс жылдарындағы жауынгерлеріміз бен тыл еңбеккерлерінің жанқиярлығы соншалық, оған жауларымыз да таң қалды. Оларды сарбаздардың, қарттардың, әйелдердің және балалардың өз мұраттарын өлгенше қорғай алатыны таң қалдырды: Отан үшін күресіп, басқа сарбаздарды, қолбасшыларды және бейбіт тұрғындарды өз өмірлерін құрбан етіп құтқарды. Ардагерлердің қайсарлығы мен еңбекқорлығына сүйсініп, олардың өз шаршағанын ойламайтын әдетін байқап, түсінесің: «Иә, соғыста тек осындай Рухы күшті адамдар ғана жеңе алады! ».
Қалған ардагерлердің өмірінен кетіп азайуы, тарих кітабының маңызды бір бетінің жабылуын білдіреді деген терең сенімім бар. Оқуға қайта оралу қиындай түседі: оқиғаларға қатысушылармен байланыс болмайды. Ауыздан-ауызға жеткен соғыстың куәгерлері құрғақ деректермен, даталармен және басқа адамдардың пікірлерімен алмастырылады. Міне бүгінгі жастарымызға сеніп, көптеген отбасыларда соғыс балаларын тірі бала ретінде әлі күнге дейін еске алатын ұрпақтың өкілі сіздерсіздер. Аталарыңыз бен арғы аталарыңыздың арасында ардагерлер мен тыл еңбеккерлері бар. Сізге бұл адамдармен жеке танысу бақыты бұйырды деп үміттенемін. Олар қартайып, әлсіз болса да, сізге назар аударып, көздері нашар көретін болса да, сіздің балалық шағыңыздағы суреттеріңізге сүйсініп, сіз үшін бақшамызда қияр мен шалқан өсіріп, бақшамыздағы хош иісті алмаларды сыйлайды. Үнемі басқалар туралы ойлау, оларға қамқорлық жасау - бұл соғыстан аман өткен адамдарға тән ерекше қасиет.
Жеңіс күні – бұл сан мыңдаған ұрпақ үшін ортақ мереке. Бұл мереке – бейбітшіліктің және қайырымдылықтың мәңгі жасампаздығын дәлелдейтін, Отанын қорғаған жауынгерлер мен офицерлердің айбынын, Жеңісті жақындатқан тыл еңбеккерлерінің ерліктері мәңгі өшпейтіндігін дәлелдейтін белгі болып қалмақ.
Сол бір сұрапыл жылдары Қазақ халқы өзінің Отанына, жеріне деген перзенттік парызын өтеді деуге әбден болады. Біздің ата-әжелеріміздің ерліктері мен жанқиярлықтары, олардың өз Отанына деген шексіз сүйіспеншіліктері Қазақстанның бүгінгі ұрпағы үшін мақтан тұтарлық үлгі ғана емес, бұл – бірнеше ұрпақты байланыстыратын қоғамның рухани дамуы мен ұлттық қайта өрлеуінің жоғары адамгершілік негізі деп ойлаймын.
Біздің азаматтық парызымыз – бұл күнді мәңгі есте сақтау, Отанды сүю, елдің, жердің адал перзенті болу!

04.04.2025